قرارداد هوشمند Smart Contract چیست؟
۱. قرارداد هوشمند Smart Contract چیست؟
یک قرارداد هوشمند (Smart Contract)، توافق دیجیتالی است که روی یک بلاکچین (Blockchain) ذخیره شده و وقتی مفاد و شرایط از پیش تعیین‌شده‌ی آن فراهم شوند، به‌طور خودکار اجرا می‌شود. این قراردادها معمولاً برای خودکارسازی اجرای یک توافق به‌کار می‌روند تا تمام طرف‌های درگیر بتوانند بدون نیاز به واسطه، از نتیجه اطمینان پیدا کرده و اتلاف وقت را کاهش دهند. به‌علاوه، ممکن است یک جریان کاری را هم به‌طور خودکار آغاز کنند و پس از مهیا شدن شرایط از پیش تعیین‌شده، اقدام بعدی را انجام دهند. کد قرارداد هوشمند معمولاً در زبان‌های برنامه‌نویسی خاص بلاکچین، مانند سالیدیتی (Solidity)، نوشته می‌شود. همچنین می‌توان آن را به‌عنوان برنامه بلاکچینیBlockcahin در نظر گرفت که به تمام طرف‌های یک تراکنش اجازه می‌دهد سهم خود را انجام دهند. اپلیکیشن‌هایی که از قدرت این قراردادها استفاده می‌کنند، اغلب برنامه‌های غیرمتمرکز (dApps) خوانده می‌شوند.
چرا قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) مهم هستند؟
• خودکارسازی: اجرای قرارداد بدون نیاز به دخالت انسان و در لحظه
• کاهش هزینه‌ها: حذف واسطه‌ها و کارمزدهای مرتبط با آن‌ها
• سرعت و دقت: حذف خطاهای ناشی از کاغذبازی یا روندهای دستی
• شفافیت: سوابق روی بلاکچین Blockchain ثبت می‌شوند و در اختیار همه طرف‌های مجاز قرار دارند.
۲. قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) چگونه کار می‌کنند؟
قراردادهای هوشمند از دستورات ساده‌ی «اگر/هنگامی که... آنگاه...» پیروی می‌کنند که در قالب کد روی بلاکچین Blockchain نوشته شده‌اند. هنگامی که شرایط از پیش تعیین‌شده تأیید شده و فراهم شوند، شبکه‌ای از رایانه‌ها عملیات موردنظر را به اجرا درمی‌آورد. مانند هر قرارداد دیگر، یک قرارداد هوشمند smart contractتوافق الزام‌آور بین دو طرف است، اما از کد برای بهره‌گیری از مزایای فناوری بلاکچین Blockchain کمک می‌گیرد. این امر باعث افزایش کارایی، شفافیت و محرمانگی می‌شود.
مراحل کار:
- توافق:
طرفین بر سر مفاد و شرایط معامله و نحوه عملکرد قرارداد هوشمند (Smart Contract) توافق می‌کنند؛ مثلاً معیارهای لازم برای کامل شدن قرارداد. - ایجاد قرارداد:
• می‌توان مستقیماً کدنویسی کرد
• یا با ارائه‌دهنده خدمات قرارداد هوشمند (Smart Contract) همکاری نمود
• مفاد در یک زبان برنامه‌نویسی مانند سالیدیتی (Solidity) نوشته می‌شود
• بررسی امنیت در این مرحله حیاتی است - استقرار:
• کد مانند انجام یک تراکنش ارز دیجیتال در بلاکچین Blockchain بارگذاری می‌شود
• وقتی تراکنش تأیید گردد، قرارداد روی بلاکچین Blockchain فعال می‌شود و قابل برگشت یا تغییر نیست - ردیابی شرایط:
• قرارداد بلاکچین Blockchain یا منبع معتبر دیگر را برای رویدادها زیر نظر می‌گیرد - اجرا:
• وقتی شرایط لازم برقرار شدند، قرارداد اقدام تعریف‌شده را انجام می‌دهد - ثبت و ضبط:
• نتیجه فوراً روی بلاکچین منتشر می‌شود
• شبکه آن را تأیید می‌کند و نسخه نهایی در بلاکچین Blockchain ذخیره می‌گردد
۳. مزایای قراردادهای هوشمند (Smart Contracts)
سرعت، کارایی و دقت:
• اجرای فوری پس از فراهم شدن شرط
• بدون کاغذبازی و بدون خطای ناشی از کار دستی
اعتماد و شفافیت:
• حذف واسطه
• سوابق رمزنگاری‌شده و به‌اشتراک‌گذاری آن‌ها بین همه طرف‌ها
• عدم امکان دستکاری اطلاعات برای نفع شخصی
امنیت:
• سوابق تراکنش رمزنگاری‌شده
• هر رکورد به رکورد قبلی و بعدی متصل است؛ تغییر یک بلوک نیازمند تغییر کل زنجیره است
صرفه‌جویی:
• حذف واسطه‌ها برای مدیریت تراکنش
• کاهش تأخیر زمانی و کارمزدهای اضافی
کاربردهای قراردادهای هوشمند (Smart Contracts)
با ادامه محبوبیت بلاکچین Blockchain ، انتظار می‌رود قراردادهای هوشمند smart contracts – که به عنوان محصول فرعی این فناوری نوظهور محسوب می‌شوند – در دوره ۲۰۲۳-۲۰۳۰ با نرخ رشد سالانه ترکیبی (CAGR) حدود ۸۲.۲٪ رشد کنند. شرکت‌های بزرگ، دوسوم سهم درآمدی بازار را در اختیار دارند، چرا که توان سرمایه‌گذاری در توسعه و بهره‌برداری از قراردادهای هوشمند smart contracts را دارند.
امور مالی: اپلیکیشن‌های دیفای و تراکنش‌های فرامرزی
بخش مالی و بانکداری می‌توانند با استفاده از قراردادهای هوشمند smart contracts ، اسناد و فرایندهای پیچیده‌ی مربوط به تأیید و مستندسازی را اتوماتیک کنند. این کار موجب حذف کاغذبازی‌های طولانی، افزایش دقت در پرداخت‌ها و ساده‌سازی پیگیری بازپرداخت‌ها می‌شود. به لطف قراردادهای هوشمند smart contracts ، مواردی نظیر تأیید هویت و اجرای تراکنش‌های فرامرزی و همتا به هم بسیار قابل مدیریت، سریع و امن می‌شوند.
مثال واقعی از کاربرد قراردادهای هوشمند smart contracts در بانکداری:
با درک ریسک‌های قانونی، مالی و فرهنگی مرتبط با تجارت و تراکنش‌های فرامرزی، شرکت we.trade تصمیم به ایجاد یک راه‌حل بلاکچینی Blockchain گرفت؛ راه‌حلی که با قدرت‌بخشی از طریق IBM Blockchain و قراردادهای هوشمند اصطکاک را کاهش داده و کسب‌وکارهای بیشتری را به بازار جهانی سوق می‌دهد. قراردادهای هوشمندsmart contracts ، هرگونه ریسک طرف مقابل را با اجرای خودکار تراکنش‌ها پس از برآورده شدن شرایط تعیین‌شده در «قرارداد» حذف می‌کنند. هر دو طرف برای هر اقدام انجام شده سیگنال دریافت می‌کنند.
NFTها و بازی‌سازی
در حالی که قراردادهای هوشمند smart contracts به عنوان یک ابزار اتوماسیون در بسیاری از صنایع استفاده می‌شوند، آن‌ها همچنین به عنوان «نماینده قانونی» عمل کرده و سیستم حقوقی سنتی را در دنیای گسترده‌ی بلاکچینBlockchain جایگزین می‌کنند؛ بیشتر برای مجوزدهی معاملات NFT و بازی‌های رایانه‌ای.
صنعت بازی‌سازی:
این صنعت پویا دارای بیش از ۳ میلیارد بازیکن فعال جهانی و ارزشی بالغ بر ۳۰۰ میلیارد دلار است. اما دو مشکل اصلی در این حوزه وجود دارد:
• بازیکنان مالکیت دارایی‌های درون بازی خود را ندارند؛ به این معنا که در صورت قطع بازی یا توقف انتشار، سرمایه آن‌ها از دست می‌رود.
• بازیکنان عادی نمی‌توانند دارایی‌های ملموسی از بازی کسب کنند.
برای رفع این مشکلات، توکن‌های غیرقابل تعویض (NFT) با قراردادهای هوشمندsmart contracts معرفی شدند. NFTها به بازیکنان آزادی می‌دهند تا دارایی‌های درون بازی خود را مالکیت کنند و حتی شخصیت‌ها را بین بازی‌ها جابه‌جا نمایند. همچنین بازیکنان می‌توانند NFTها را به فروش برسانند تا درآمد کسب کنند. قراردادهای هوشمند smart contractsهمان موتور پشت صحنه‌ای هستند که این فرآیندها را ممکن می‌سازند.
داستان‌های واقعی (Real-world Examples):
استودیو بازی‌سازی Cyber8 با همکاری Synodus، یک بازی ورزشی مبتنی بر NFT با مدل «Play-to-Earn» ساخت. با یکپارچه‌سازی قراردادهای هوشمند (Smart Contract Integration)، متاورس می‌تواند به‌راحتی توکن‌ها را واریز/برداشت کند، خرید و فروش NFT را پشتیبانی کند، مدل «Play-to-Earn» را اجرا کند و با تأییدهای خود، یکپارچگی پلتفرم را تضمین نماید.
بخش بهداشت: مدیریت هوشمند بیماران و دارو (Healthcare: Smart Management of Patients and Medication)
قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) کاربردهای فراوانی در حوزه‌ی بهداشت دارند. صنعت بهداشت قراردادهای هوشمند Smart Contracts را در سیستم‌های کامپیوتری خود به‌منظور رمزنگاری و نگهداری ایمن پایگاه داده سوابق پزشکی به‌کار می‌برد. این قراردادها به‌عنوان نگهبان عمل می‌کنند و تنها افراد مجاز می‌توانند به سیستم دسترسی داشته باشند.
مثال‌هایی از قراردادهای هوشمند Smart Contracts در بهداشت:
با استفاده از قراردادهای هوشمند Smart Contracts ، می‌توان داده‌های حساس را به‌صورت ایمن بین مراکز مختلف انتقال داد؛ از جمله شرایط پزشکی حساس، نتایج آزمایش‌ها و فرمول‌های دارویی جدید. همچنین، در صورت نیاز به افشای اطلاعات به هر شخص ثالث، قراردادهای هوشمند Smart Contracts از ایمنی داده‌ها محافظت می‌کنند.
با خودکارسازی فرایندهای پیچیده‌ی صدور صورت‌حساب‌های پزشکی و کاهش ریسک خطا و تقلب مالی، قراردادهای هوشمند Smart Contracts ریسک‌ها را کاهش می‌دهند. آن‌ها داروها را از تولیدکنندگان تا بیماران ردیابی کرده و اصالت و کیفیت آن‌ها را حفظ می‌کنند.
مثال واقعی از قرارداد هوشمند در بهداشت:
شرکت Encrypgen داده‌های DNA بیماران را از طریق قراردادهای هوشمند Smart Contracts به محققان برای اهداف آزمایش‌های بالینی انتقال می‌دهد. قراردادهای هوشمند Smart Contracts و بلاکچین Blockchain امکان شبیه‌سازی DNA را فراهم کرده تا محققان درمان‌ها و داروهای جدید را کشف کنند. همچنین، این قراردادها دسترسی به داده‌ها، پرداخت‌ها و ثبت افرادی که به داده‌های DNA دسترسی پیدا می‌کنند را با ترکیب اطلاعات DNA و پرداخت‌ها روی بلاکچین تسهیل می‌کنند.
مدیریت املاک (Real Estate Management)
کاربردهای قراردادهای هوشمند در مدیریت املاک شامل:
• ذخیره سوابق مالکیت: قراردادهای هوشمند Smart Contracts می‌توانند جایگزین سیستم‌های فعلی شوند؛ زیرا از نظر هزینه و سرعت به صرفه‌تر هستند. استفاده از آن‌ها برای ثبت اسناد مربوط به ساختمان‌ها، زمین‌ها، تلفن‌ها و سایر دارایی‌ها.
• کاهش هزینه‌های خدمات: حذف واسطه‌هایی مانند وکلای مشاور یا کارگزاران املاک؛ به این معنا که فروشندگان می‌توانند معاملات را بدون واسطه مدیریت کنند.
• مدیریت مالکیت معنوی: قراردادهای هوشمند Smart Contracts برای ثبت دایم حقوق مالکیت معنوی و اجرای خودکار مجوزدهی به‌کار می‌روند؛ با پرداخت حق امتیاز، شرایط استفاده و مدت زمان.
• تسهیل معاملات مستقیم: ایجاد معاملات P2P بدون واسطه، که به خالقان امکان دریافت حق‌الزحمه بیشتر را می‌دهد.
املاک: وام مسکن و توکنیزه‌سازی املاک (Real Estate: Mortgages and Tokenization)
• استفاده از قراردادهای هوشمند Smart Contracts در حوزه‌ی املاک و وام‌های مسکن:
• افزایش شفافیت شرایط: شرایط و ضوابط بین وام‌دهندگان و متقاضیان وام را بهبود می‌بخشد.
• حذف نیاز به واسطه: نیازی به وکیل برای تأیید وام مسکن وجود ندارد.
• توکنیزه‌سازی املاک: ادغام بلاکچین Blockchain و معاملات املاک، امکان مالکیت جزیی و کاهش موانع ورود برای سرمایه‌گذاران را فراهم می‌کند. مستندسازی سریع و دقیق، صرفه‌جویی در زمان و هزینه را به همراه دارد. قراردادهای هوشمند Smart Contracts می‌توانند قراردادهای اجاره، ضمانتنامه‌ها، بیمه و حتی معاملات پیچیده‌تر مانند وام‌های مسکن را بهینه کنند.
لجستیک و زنجیره تأمین: پیگیری و مدیریت موجودی (Logistics and Supply Chain: Tracking and Inventory Management)
در مدیریت لجستیک و زنجیره تأمین، قراردادهای هوشمند Smart Contracts امکان نظارت بر سطح موجودی کالاها در زمان واقعی با شفافیت کامل را فراهم می‌کنند. مدیران می‌توانند محصولات گم‌شده را به زمان و تاریخ دقیق از بین رفتن برگردانند و از سرقت داخلی جلوگیری کنند.
کاربردهای قراردادهای هوشمند در لجستیک:
• کاهش وابستگی به تأیید دستی
• کاهش ریسک تقلب و سرقت
• بهبود کارایی زنجیره تأمین از طریق بهبود ردیابی موجودی و حمل و نقل
خرده‌فروشی: مدیریت فروشندگان (Retail: Vendor Management)
در بخش خرده‌فروشی و تجارت الکترونیک، قراردادهای هوشمند Smart Contracts معاملات خرده‌فروشی را ارزان‌تر، سریع‌تر و شفاف‌تر می‌کنند.
• اتوماسیون تراکنش‌ها: معاملات با فروشندگان و تولیدکنندگان از طریق قراردادهای خوداجرا انجام می‌شود.
• شرایط برای بازپرداخت یا مبادله: قراردادها شرایط لازم برای ارسال بازپرداخت یا تعویض کالا را در صورت بروز اختلاف تنظیم می‌کنند.
• ردیابی رفتار مشتریان: اختصاص امتیاز وفاداری یا تخفیف به مشتریان بر اساس رفتار خرید.
سرگرمی و رسانه (Entertainment and Media)
گرچه ممکن است به نظر برسد که بین قراردادهای هوشمند Smart Contracts و صنعت سرگرمی و رسانه پیوندی وجود ندارد، اما در واقع موارد زیادی وجود دارد که هنرمندان و شرکت‌های ضبط موسیقی می‌توانند با استفاده از این فناوری عمل کنند؛ نه تنها برای حفاظت از حقوق مالکیت معنوی، بلکه برای مدیریت معاملات مربوط به موسیقی.
• کنترل و نظارت بر حق‌الزحمه‌ها: قراردادهای هوشمند Smart Contracts به هنرمندان کمک می‌کنند تا پرداخت حق‌الزحمه‌ها را به‌موقع دریافت کنند.
• حذف واسطه‌ها: هنرمندان نیازی به استخدام مدیر یا ارائه‌دهنده واسط ندارند و مستقیماً موسیقی خود را به شنوندگان می‌رسانند.
• پرداخت به‌وسیله‌ی رمزارز:
طرفداران می‌توانند با رمزارز برای آهنگ‌های مورد علاقه‌شان پرداخت کنند و با دیگر طرفداران ارتباط برقرار نمایند.
مثال‌های واقعی:
• Choon: یک پلتفرم پخش موسیقی مبتنی بر قراردادهای هوشمند Smart Contracts که ادعا می‌شود درآمد یک هنرمند را تا ۸۰٪ افزایش می‌دهد.
منابع انسانی (HRM):
قراردادهای هوشمند Smart Contracts در حوزه مدیریت منابع انسانی نیز کاربرد دارند:
• اتوماسیون فرایندهای حقوق و دستمزد: تقسیم‌بندی به موقع حقوق بر اساس ساعات کار، عملکرد و سیاست‌های شرکت.
• مدیریت اداری: ثبت و پیگیری ادعاها، ثبت‌نام کارمندان و مدیریت صلاحیت آن‌ها به صورت خودکار.
• شفافیت در فرآیندهای استخدام: قراردادهای هوشمند Smart Contracts می‌توانند روند ارائه‌ی پیشنهادات شغلی و پذیرش آن‌ها را ساده و شفاف کنند.
• ثبت مدارک و دوره‌های آموزشی: تایید و ثبت گواهینامه‌ها و تکمیل دوره‌های آموزشی به‌طور دایم و قابل اعتماد.
رأی‌گیری (Voting):
قراردادهای هوشمند Smart Contracts راه‌حل‌هایی برای برگزاری رأی‌گیری‌های ایمن، شفاف و قابل اعتماد هستند. در یک سیستم رأی‌گیری مبتنی بر بلاکچین Blockchain :
• رأی به‌صورت آنلاین با استفاده از کلید خصوصی ثبت می‌شود.
• هویت فرد به‌طور مخفیانه از منابع معتبر تأیید می‌شود.
• یک رکورد تغییرناپذیر و به‌طور جهانی تأییدشده بر روی بلاکچین Blockchain منتشر می‌شود.
مثال‌های کاربردی:
با وجود اینکه استفاده از قراردادهای هوشمند smart contractsدر رأی‌گیری به عنوان فناوری نویدبخش است، نمونه‌های عمومی کمی وجود دارد. اما برای اثبات کارایی این مفهوم، نمونه‌هایی از نحوه‌ی عملکرد رأی‌گیری با استفاده از قراردادهای هوشمند smart contractsو بلاکچینBlockchain ارائه شده است.
مدیریت هویت (Identity Management):
فناوری‌های موجود در مدیریت هویت نتوانسته‌اند به‌طور کامل از وقوع جرایم جلوگیری کنند و کنترل داده‌ها را به مالکان محدود کنند.
• شناسه دیجیتال: استفاده از قراردادهای هوشمند Smart Contracts به مالکان اجازه می‌دهد تا کنترل کامل بر داده‌های خود داشته باشند و محتوا را هر زمان و هر جا که بخواهند به اشتراک بگذارند.
• افزایش کارایی: امنیت هویت، تأیید KYC و مدیریت کلی داده‌ها با استفاده از قراردادهای هوشمند Smart Contracts بهبود می‌یابد.
تولد DAO – ساختار شرکتی جدید:
از سال ۲۰۱۷، با ورود فناوری بلاکچین Blockchain به کسب‌وکارها، سازمان‌های خودمختار غیرمتمرکز (DAO) متعددی ظهور کرده‌اند.
• DAOها: با استفاده از قراردادهای هوشمند Smart Contracts ، ساختارهای شرکتی را کدگذاری می‌کنند و امکان اجرای خودکار ساختارهای انگیزشی پیچیده در چارچوب شرکتی را فراهم می‌آورند.
• مزیت‌ها: با استفاده از ساختارهای انگیزشی که نیازی به قراردادهای استخدام رسمی ندارند، DAOها می‌توانند به صرفه‌جویی در هزینه‌های اداری کمک کنند.
قرارداد هوشمند Smart Contracts و هوش مصنوعی (AI):
قراردادهای هوشمند Smart Contracts مجهز به هوش مصنوعی به زودی وارد صنایع مختلف خواهند شد.
• ترکیب AI و قراردادهای هوشمند Smart Contracts: از پردازش داده‌های حجیم هوش مصنوعی با امنیت غیرمتمرکز بلاکچین Blockchain بهره می‌برند.
هوش مصنوعی می‌تواند از قابلیت اجرای خودکار قراردادهای هوشمند Smart Contracts برای ایجاد محیطی امن جهت یادگیری ماشین استفاده کند.
در عوض، قراردادهای هوشمند Smart Contracts می‌توانند از توان محاسباتی پیشرفته و سیستم‌های تطبیقی هوش مصنوعی بهره ببرند.
• پتانسیل: قراردادهای هوشمند Smart Contracts مجهز به هوش مصنوعی به اندازه کافی پیچیده خواهند بود تا مسائل پیشرفته در صنایع مختلف را حل کنند و امکان ایجاد dApps و قراردادهای هوشمند سازمانی با کیفیت بالا را فراهم آورند.
۷. انواع قراردادهای هوشمند Smart Contracts:
قراردادهای هوشمند Smart Contracts را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
۱. قرارداد هوشمند حقوقی (Smart Legal Contract):
• مبتنی بر ساختار رایج قراردادهای حقوقی («اگر این اتفاق بیفتد، آنگاه ...»).
• شفافیت بیشتر نسبت به اسناد کاغذی ارائه می‌دهد.
• طرفین می‌توانند با امضای دیجیتال توافق کنند؛ اجرای خودکار در صورت برآورده شدن شرطی خاص.
• عدم رعایت مفاد می‌تواند پیامدهای حقوقی داشته باشد.
۲. سازمان خودمختار غیرمتمرکز (DAO - Decentralized Autonomous Organization):
• گروهی دموکراتیک که توسط قرارداد هوشمند Smart Contracts اداره می‌شود و به اعضا حق رأی می‌دهد.
• اصول بلاکچینی به‌جای مدیر یا رییس سازوکار عملکرد و بودجه را تعیین می‌کند.
• مثال: VitaDAO، جامعه‌ای مبتنی بر بلاکچین Blockchainبرای تحقیقات علمی.
۳. قرارداد منطق کاربردی (Application Logic Contract - ALC):
• قطعه کدی که عملکردی مبتنی بر منطق برنامه دارد و اغلب با دیگر قراردادهای بلاکچین Blockchain در ارتباط است.
• تعامل بین دستگاه‌های مختلف یا تعاملات درون بلاکچین Blockchain را امکان‌پذیر می‌کند.
• برخلاف سایر انواع، میان انسان‌ها یا سازمان‌ها امضا نمی‌شود، بلکه بین ماشین‌ها و قراردادهای دیگر است.
